Türkiye’nin Öncü Kadınları

Hemen her meslekte kadının varlığı için ilk adımı atan öncü kadınları hatırlayalım istedik. “Kadın avukat”, “kadın doktor”, “kadın gazeteci” gibi tanımlamaların ayrımcılık kabul edildiği milenyum çağından çok değil sadece 50-100 yıl öncesine gidildiğinde bu meslekleri icra eden bir kadın bulmak imkânsıza eşdeğerdi Türkiye’de. Akıllara gelebilecek hemen her meslekte kadının varlığı için ilk adımı atan ve sonrakilere yolu açan öncü kadınları hatırlayalım dedik ve aşağıdaki listeyi derledik.

İlk Kadın Gazeteci: Selma Rıza Feraceli (1872-1931)

Ailesinden gizlice İstanbul’dan kaçarak Paris’teki ağabeyinin yanına giden ve eğitimini Sorbonne Üniversitesi’nde tamamlayan Selma Rıza, Paris’te bulunduğu sırada İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye oldu. Cemiyetin tek kadın üyesiydi. Fransızca olarak yayımlanan Meşveret Gazetesi’nde ve Türkçe olarak yayımlanan Şuray-ı Ümmet Gazetesi’nde çalıştı. İlk Türk kadın gazeteci unvanını Paris yıllarındaki çalışmaları ile aldı. 1892’de “Uhuvvet” (Kardeşlik) adlı romanını yazdı ancak yayımlamadı. Selma Rıza, 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı üzerine İstanbul’a döndü. Yurda dönüşünden sonra gazetecilik yapmadı.

İlk Kadın Avukat: Süreyya Ağaoğlu (1903-1989)

1921 yılında Darülfünun’a başvuran Süreyya Ağaoğlu, hukuk fakültesine başvuran ilk kız öğrenci olmasının yanı sıra fakültenin kız öğrencilere açılmasına da öncülük etti. Mezun olduktan sonra Ankara’da Şurayı Devlet Tanzimat dairesinde çalıştı ve 1927 yılında Ankara Barosu’na kaydoldu. Ağaoğlu, avukatlık mesleğini hayatı boyunca sürdürdü.

İlk Kadın Heykeltraş: Sabiha Bengütaş (1904-1992)

1920’de Sanayi-i Nefise Mektebi’nin (bugünkü Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) resim bölümüne girdi. Sanayi-i Nefise Mektebi’nin Resim bölümünde bir yıl okuduktan sonra bölüm değiştirerek, heykel bölümündeki üç erkek öğrenci arasına ilk kız öğrenci olarak katıldı. Sabiha Hanım Sanayi-i Nefise Mektebi öğrencileri arasında açılan sınavda birinci olarak Prix de Rome’u kazandı ve yurtdışına gitme hakkını kazandı. 1925’te Galatasaray sergilerine ilk kez katılan kadınlar arasındaydı. Sabiha Bengütaş, ertesi yıl yapılan sergide, Hakkı Şinasi Paşa, Prof. Dr. Âkil Muhtar ve Ressam Hikmet Bey’lerin büstleriyle katıldı. 1938 yılında Atatürk ve İnönü için açılan heykel yarışmalarında birinci oldu. Bengütaş, bu heykellerin eskizlerini Türkiye’de hazırlayıp Roma’ya giderek orada tamamladı.

İlk Kadın Belediye Başkanı: Sadiye Hanım

1930 yılında kabul edilen Belediye Yasası ile kadınlara belediye seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı tanındı. Bu gelişmenin ardından Sadiye Hanım seçimlerde, bugün Artvin ili Yusufeli ilçesine bağlı Kılıçkaya beldesinden adaylığını koydu ve Belediye Başkanı seçildi. “Türkiye’nin İlk Kadın Belediye Başkanı” unvanını alan Sadiye Hanım iki yıl boyunca bu görevi yürüttü.

İlk Kadın Bakan: Türkân Akyol (1928- )

12 Mart 1971 muhtırasının ardından 19 Mart’ta Nihat Erim’in kurduğu 33′üncü Hükümette Sağlık Bakanı olarak görev alan Türkân Akyol, bu göreviyle Türkiye’nin ilk kadın bakanı olma unvanını elde etti. 13 Aralık 1971′de görevinden istifa ile ayrılıp tekrar Ankara Üniversitesi’ne döndü. 1993 yılında Tansu Çiller’in kurduğu 50′nci Hükümette DYP-SHP koalisyonundan SHP milletvekili olarak kadın işlerinden sorumlu devlet bakanlığı görevini üstlendi.

İlk Kadın Doktor: Safiye Ali (1891-1952)

Osmanlı İmparatorluğu döneminde çeşitli hizmetleriyle tanınmış bir ailenin kızı olan Safiye Ali, İstanbul’da Robert Kolej’i bitirdikten sonra, maddi güçlüklere rağmen Almanya’da tıp eğitimi aldı. Türkiye’nin ilk kadın doktoru oldu. Almanya’da II. Dünya Savaşı sonrası yaralıları iyileştirdi.

İlk Kadın Rektör: Prof. Dr. Ayşe Saffet Rıza Alpar (1903-1981)

Ayşe Saffet Rıza Alpar, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Kimya Enstitüsü’nden mezun oldu. 1933’te Üniversite reformunda İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Kimya Enstitüsü’nde Ord. Prof. Herzog’un Sınaî Kimya ders muavini oldu. Aynı yerde doçent ve profesör oldu. Kimya fakültesi dekanlığı görevinde bulundu. Karadeniz Teknik Üniversitesi Temel Bilimler Fakültesi’nde Sınaî Kimya profesörü olarak ders verdi ve burada 1972-1974 yılları arasında dekanlık görevini üstlendi. Atandığı Karadeniz Teknik Üniversitesi’nin rektörlüğünü yaptı. 1977 Türkiye Genel Seçimleri’nde MHP İstanbul’dan 4. sırada milletvekili adayı oldu.

İlk Kadın Pilot: Bedriye Tahir Gökmen

İlk Türk kadın pilot Bedriye Tahir Gökmen, 1932 yılında Vecihi Uçuş Okulu’nda havacılık eğitimine başladı. Bir yandan memurluk yaparken bir yandan uçuş eğitimlerini sürdürdü. 1933’te bröve aldı. Abdurrahman Türkkuşu ona Gökmen lakabını takmıştı. Gökmen Bacı olarak tanınan Bedriye Tahir, 1934’te Soyadı Kanunu çıkınca Gökmen soyadını aldı. Bedriye Tahir, havacılık uğraşısı yüzünden çok tepki aldı, engellemelerle karşılaştı. Havacılık ile uğraştığı için aylığından ceza kesildi, sonunda işinden kovuldu.

İlk Kadın Opera Sanatçısı: Semiha Berksoy (1910-2004)

İstanbul Konservatuarı’nda ve Güzel Sanatlar Akademisi Namık İsmail Atölyesi Resim ve Tiyatro Okulu’nda eğitim aldı. Daha sonra devlet bursu ile Almanya’da Berlin Devlet Yüksek Müzik Akademisi Opera Bölümü’nü birincilikle bitirdi. Opera kariyerine 1934’de başlayan Semiha Berksoy Türkiye, Almanya ve Portekiz’de sahneye çıktı. 1939’da Richard Strauss’un Ariadne Auf Naxos isimli operasındaki Ariadne rolü ile Avrupa’da sahne alan ilk Türk opera sanatçısı oldu. 1940’ta Türkiye’ye dönen Semiha Berksoy, Carl Ebert’in rejisörlüğünde Tosca ve Madame Butterfly operalarında oynadı. Ayrıca Deli Dolu ve Lüküs Hayat operetlerinde de görev aldı. Berksoy, 1998’de Devlet Sanatçısı unvanı aldı.

İlk Kadın Radyo Ve Haber Spikeri: Emel Gazimihal (1912-1998)

BBC Türkçe sunucusu Emel Gazimihal Türkiye’nin ilk kadın spikeriydi ve BBC Türkçe ekibine geçici olarak katılmıştı. BBC Türkçe sunucusu Emel Gazimihal, ilk olarak 1937 yılında Ankara Radyosu’nda göreve başladı. Türkiye’nin ilk kadın haber spikeri de televizyonun olmadığı yıllarda radyoda haber spikerliği yapan Emel Gazimihal’dir.

İlk Kadın Büyükelçi: Filiz Dinçmen (1939- )

1982 yılında Hollanda Lahey Büyükelçisi görevine getirilerek Türkiye’nin ilk kadın büyükelçisi unvanını aldı ve 1984 yılında Strasbourg’da Avrupa Konseyi Türkiye Daimi Temsilcisi görevine getirildi. 1988 yılında Çok Taraflı Siyasi İşler genel müdürü, 1989 yılında ise; bakanlığın ilk kadın müsteşar yardımcısı ve 1991 yılında bu görevine ek olarak Dışişleri Bakanlığı sözcüsü oldu; 1993-1997 yılları arasında Avusturya büyükelçiliği yaptı. Dinçmen, 2001-2004 yıllarında da Vatikan Büyükelçiliği’nde bulundu.

İlk Kadın Milli Maç Hakemi: Lale Orta (1960- )

Futbol oyuncusu, antrenör ve teknik direktör olan Lale Orta, ayrıca Türkiye’de futbol üzerine doktora yapan tek kadın. Avrupa’nın ilk FIFA kokartlı kadın hakemi unvanına da sahip olan Orta, “Dünyada ve Türkiye’de futbol organizasyonları üzerine analitik bir yaklaşım” teziyle, ilk kadın futbol doktoru oldu. Türkiye’nin ilk kadın futbol takımı olan Dostlukspor’da kaleci ve kaptan olarak futbol oynadı. 2009’dan bu yana Okan Üniversitesinde Spor Bilimleri Bölümü Başkanı olarak görev yapıyor.

İlk Kadın Tiyatro Oyuncusu: Afife Jale (1902-1941)

Afife, 1902 yılında İstanbul'un Kadıköy semtinde dünyaya geldi. 10 Kasım 1918 günü Darülbedayi'ye talebe olarak kabul olunan Beyza, Refika, Behire ve Memduha adlı beş kızdan biriydi. Afife ve Refika hariç öteki kızlar daha fazla dayanamamış ve "nasılsa sahneye çıkamayacakları" gerekçesiyle tiyatroyu bırakmışlardı. Aynı yılın 18 Aralık günü Refika tiyatronun suflör, Afife de "mülazım artistlik" (stajyer oyuncu) kadrolarına alınmışlardı. Afife bir yıl süreyle bütün provalara devam etti, ama bir türlü sahneye çıkamadı. Öte yandan Refika, sahne gerisinde görev alan ilk Türk kadını oldu. 1920 yılının 13 Nisan gecesi prömiyeri yapılacak olan, Hüseyin Suat'ın "Yamalar" adlı oyununda, Emel rolü, Eliza Binemeciyan’ın tiyatrodan ayrılması sebebiyle ortada kaldı. Darülbedayi yöneticileri rolü Afife’ye oynatma kararı verdiler. Böylelikle Afife, 22 Nisan gecesi, Kadıköy'deki Apollon Tiyatrosu'nda (sonrasında Hale Sineması, geçen yıla kadar ise Reks Sineması) Emel rolünü oynayarak sahneye çıkan ilk Müslüman Türk kadını oldu.

İlk Kadın Savaş Pilotu: Sabiha Gökçen (1913-2001)

Sabiha Gökçen 1913 yılında Bursa'da doğdu. Babası ve annesinin ölümünün ardından 1925 yılında Bursa'yı ziyaret eden Atatürk tarafından evlat edinildi. Sabiha Gökçen'e "Gökçen" soyadı, henüz havacılıkla ilgisinin olmadığı 1934 yılında soyadı kanununun çıkmasıyla Atatürk tarafından verildi. Çankaya İlkokulu ve İstanbul Üsküdar Kız Koleji'nde eğitim gören Sabiha Gökçen, 1935'te Türk Hava Kurumu'nun Türkkuşu Sivil Havacılık Okulu'na girdi. Ankara'da planör eğitimlerini aldı ve 7 erkek öğrenci ile birlikte Kırım Rusya'ya gönderildi, orada yüksek planörcülük eğitimini tamamladı. 1936'da Eskişehir Askeri Hava Okulu'na girdi ve burada aldığı özel eğitimden sonra askeri pilot oldu. Eskişehir'de 1.Tayyare Alayı'nda bir süre staj yaptı ,avcı ve bombardıman uçakları ile uçtu. 1937 yılında Türk Hava Kurumu Genel Merkezi'nde düzenlenen bir tören ile kendisine Türk Hava Kurumu Murassa Madalyası verildi. 30 Ağustos 1937'de askeri uçuş brövesi aldı. Gökçen 1938'de Balkan devletlerinin davetlisi olarak, uçağıyla Balkan turu yaptı. Türkiye'ye dönüşünün ardından Türk Hava Kurumu Türkkuşu'na "Başöğretmen " tayin edildi ve 1955'e kadar bu görevini başarıyla sürdürdü. 1953 ve 1959'da davet üzerine ABD'ye giden Sabiha Gökçen, Türk toplumu ve Türk kadınını tanıttı. 1996'da havacılık kariyerinin en büyük ödülünü aldı. Amerikan Hava Kurmay Koleji'nin mezuniyet töreni için düzenlenen Kartallar Toplantısı'nın onur konuğu olarak katıldığı Maxwell Hava Üssü'nde ki törende "Dünya Tarihine adını yazdıran 20 Havacıdan biri" seçildi. Gökçen bu ödüle layık görülen ilk ve tek kadın havacı oldu. Son uçuşunu 1996'da 83 yaşında iken Fransız pilot Daniel Acton eşliğinde Falcon 2000 uçağıyla yaptı.

İlk Kadın Polis Memuru: Betül Diker

Betül Diker, Alman Lisesi'nden mezun olduktan sonra Almanya'da okumak için burs kazansa da Nazi iktidarı sebebiyle okumaya gidemez. Yabancı dile olan becerisi sebebiyle polis memuru olan babasının arkadaşları sivil polis olması için ricacı olurlar. Savaş döneminde İstanbul'da birçok yabancı ajanın bulunması ve dil bilen bir sivil polise ihtiyaç duyulması da bu isteğin sebeplerinden birisidir. 10 sene boyunca sivil polislik yapan Betül Diker tabancasına hiç dokunmaz. Betül Hanım, görevi boyunca çok yüksek profilde birçok diplomata özel korumalık yaptı. Mesela bunlardan biri 1939-1944 yılları arasında Türkiye'de Almanya Büyükelçilik görevini yürüten Franz von Pappen ve ailesiydi. Korumalığını yaptığı bir diğer önemli isim de 1958'de Papa olan ve 1934'de Türkiye'deki Katolik Kilisesi'nin başına geçen Angelo Giuseppe Roncalli (Papa ismiyle Pope John XXIII). Aynı zamanda okçuluk yapan ve Türkiye'nin ilk kadın okçusu da olan Betül Diker eşi Mümtaz Diker'le Okspor Kulübünde tanışır. Uzunyol kaptanı olan Mümtaz Bey ile evlendikten sonra polisliği ve okçuluğu bırakıp üç çocuğuyla evde yakından ilgilenmeye başlar. Son zamanlarını yatakta geçiren Betül Diker'e eşi Mümtaz Bey bakar ve Betül Hanım 24 Aralık 1996'da hayata gözlerini yumar.